નરેન્દ્ર મોદી અને મનમોહન સિંહની વડાપ્રધાન તરીકેની કામગીરી: કોણ સફળ વડાપ્રધાન??

મનમોહન સિંહને લોકો યાદ કરવા લાગ્યા છે તો એમાં એવી કઈ ખાસ બાબત છે??

    ભારતના વડાપ્રધાન તરીકે નરેન્દ્ર મોદીનો કાર્યકાળ 2014થી શરૂ થયો, જેની સરખામણી ઘણીવાર તેમના પુરોગામી મનમોહન સિંહ (2004-2014) સાથે થાય છે. મોદીની નેતૃત્વ શૈલી, નીતિઓ અને વિકાસના વચનોને લઈને ચર્ચાઓ થતી રહે છે, પરંતુ આર્થિક અને સામાજિક ક્ષેત્રોમાં તેમની કામગીરીનું વિશ્લેષણ કરતાં મોટાભાગના ક્ષેત્રોમાં નિષ્ફળતાઓ સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ લેખમાં, આંકડાકીય માહિતીના આધારે, મોદીના કાર્યકાળની મનમોહન સિંહના કાર્યકાળ સાથે સરખામણી કરીને આર્થિક વૃદ્ધિ, રોજગાર, ફુગાવો, ખેતી, અને સામાજિક વિકાસના ક્ષેત્રોમાં નિષ્ફળતાઓનું વિગતવાર વિશ્લેષણ કરીશું!

1. આર્થિક વૃદ્ધિ અને જીડીપી

મનમોહન સિંહના કાર્યકાળ (2004-2014) દરમિયાન ભારતનો સરેરાશ જીડીપી વૃદ્ધિ દર 6.8% હતો, જેમાં 2004-2009નો સમયગાળો ખાસ કરીને મજબૂત રહ્યો, જ્યારે વૃદ્ધિ દર 8%થી વધુ હતો. આ સમયગાળામાં 2008ની વૈશ્વિક નાણાકીય કટોકટી હોવા છતાં, સિંહની નીતિઓએ ભારતને સ્થિર રાખ્યું. બીજી તરફ, મોદીના કાર્યકાળ (2014-2022)માં સરેરાશ જીડીપી વૃદ્ધિ દર 6.84% રહ્યો, પરંતુ આ આંકડો 2020-21ના -7.3%ના સંકોચનને બાદ કરતાં થોડો ઊંચો દેખાય છે.

મોદીના શાસનમાં નોટબંધી (2016) અને GST (2017)ના ઝટકાએ અસંગઠિત અર્થતંત્રને ભારે નુકસાન પહોંચાડ્યું. નોટબંધીએ ખાસ કરીને નાના અને મધ્યમ ઉદ્યોગો (MSMEs)ને અસર કરી, જેના કારણે 2016-17માં જીડીપી વૃદ્ધિ દર 8.2% હોવાનો સરકારી દાવો વિવાદાસ્પદ બન્યો, કારણ કે અનૌપચારિક ક્ષેત્રનું નુકસાન આંકડામાં પ્રતિબિંબિત થયું નહીં. સિંહના બીજા કાર્યકાળમાં નીતિગત નિષ્ક્રિયતા (policy paralysis)ની ટીકા થઈ, પરંતુ મોદીના નીતિગત નિર્ણયો, જેમ કે નોટબંધી, આર્થિક વૃદ્ધિને સ્થિર રાખવામાં નિષ્ફળ રહ્યા. ખાનગી ક્ષેત્રનું રોકાણ પણ મોદીના શાસનમાં ઘટ્યું, જે 2004-2014માં જીડીપીના 26%થી ઘટીને 2014-2024માં 22% થયું.શેરબજારના સતત કડાકાઓ રોકાણકારોની મૂડી ધોઈ નાખી અને વિદેશી રોકાણકારો અહીંથી બજાર માંથી નાણા પરત ખેંચવા લાગ્યા જેનો અર્થ કે ભારતના શેરબજાર પર  તેમના ભરોસામાં બહુ ઘટાડો આવ્યો છે!રૂપિયાનું સતત અવમૂલ્યન જે અર્થતંત્ર પર જેની અસર સૌથી ખરાબ પરિબળ બની રહ્યું!

2. રોજગારી સર્જન

રોજગાર સર્જન એ મોદીના કાર્યકાળનું સૌથી મોટું નિષ્ફળ ક્ષેત્ર રહ્યું છે. ‘મેક ઇન ઇન્ડિયા’ (2014) અને ઉત્પાદન-લક્ષી પ્રોત્સાહન યોજના (PLI, 2023) જેવી યોજનાઓ છતાં, ઉત્પાદન ક્ષેત્રનો જીડીપીમાં હિસ્સો 15% પર સ્થિર રહ્યો, જ્યારે સિંહના શાસનમાં તે આશરે 16-17% હતો. 2014-2019 દરમિયાન ઉત્પાદન ક્ષેત્રની નોકરીઓ અડધી થઈ ગઈ, ખાસ કરીને નોટબંધી અને GSTના પરિણામે. બેરોજગારી દરની દૃષ્ટિએ, સિંહના આઠમા વર્ષે (2012) બેરોજગારી દર 5.6% હતો, જ્યારે મોદીના આઠમા વર્ષે (2022) તે 7.83% સુધી પહોંચ્યો, જે મુખ્યત્વે કોવિડ-19ની અસર અને લોકડાઉનને કારણે હતો. CMIEના આંકડા દર્શાવે છે કે 2016-2020 દરમિયાન ભારતમાં લગભગ 1.5 કરોડ નોકરીઓ ગુમાવાઈ, ખાસ કરીને અનૌપચારિક ક્ષેત્રમાં. સિંહના શાસનમાં MGNREGA જેવી યોજનાઓએ ગ્રામીણ રોજગારને ટેકો આપ્યો, જેના હેઠળ 2006-2011 દરમિયાન સરેરાશ 200 કરોડ માનવ-દિવસોનું રોજગાર સર્જાયું, જ્યારે મોદીના શાસનમાં આ આંકડો 230 કરોડ સુધી પહોંચ્યો, પરંતુ આ વધારો કોવિડ પછીની આર્થિક મંદીના પરિણામે હતો. આમ, મોદીની નીતિઓ ઔપચારિક અને ટકાઉ રોજગાર સર્જનમાં નિષ્ફળ રહી.

3. ફુગાવો અને ગ્રાહક માંગ

મોદીના શાસનમાં ફુગાવાનું નિયંત્રણ એક સફળતા ગણાય છે, પરંતુ તેની પાછળના કારણો વૈશ્વિક છે. 2014માં, જ્યારે મોદીએ સત્તા સંભાળી, CPI ફુગાવો 7.72% હતો, જે 2019 સુધીમાં 2.57% સુધી ઘટ્યો. આ ઘટાડો મોટાભાગે વૈશ્વિક તેલના ભાવમાં ઘટાડાને કારણે થયો, જે 2011-2014ની સરખામણીએ નીચા હતા. જોકે, 2022માં રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ પછી ફુગાવો 7% સુધી પહોંચ્યો, જેના કારણે સરકારે ઇંધણ અને ગેસ સિલિન્ડરના ભાવ ઘટાડવા પડ્યા સિંહના શાસનમાં ફુગાવો ઊંચો હતો (7.8% સરેરાશ), પરંતુ ગ્રાહક માંગ મજબૂત હતી, જેનું પ્રમાણ ઘરેલું કારના વેચાણ અને સ્ટીલના વપરાશમાં વધારો હતો. મોદીના શાસનમાં સ્ટીલનો વપરાશ 5.18% વાર્ષિક દરે વધ્યો, જે સિંહના 7.18%ની સરખામણીએ ઓછો હતો. આ ગ્રાહક માંગમાં ઘટાડો અને નીચા રોકાણનું પરિણામ હતું, જે આર્થિક વૃદ્ધિને અવરોધે છે

4. ખેતી અને ગ્રામીણ અર્થતંત્ર

ખેતી ક્ષેત્રમાં મોદીની નીતિઓએ કોઈ ઉત્સાહજનક પરિણામો આપ્યા નથી, મનમોહન સિંહ અને મોદી બંનેના પ્રથમ સાત વર્ષમાં કૃષિ જીડીપીનો વૃદ્ધિ દર 3.5% રહ્યો. જોકે, મોદીના શાસનમાં ખેડૂતોની આવક અને કૃષિ ખર્ચની સમસ્યાઓ વધી. નોટબંધીએ કૃષિ પુરવઠા ચેઈનને ખોરવી, અને GSTએ ઇનપુટ ખર્ચ વધાર્યો. 2020ના કૃષિ કાયદાઓએ ખેડૂતોના વિરોધને વેગ આપ્યો, જેના કારણે સરકારે તે પાછા ખેંચવા પડ્યા જેનો અર્થ ખેડૂતો અને તેમના સંગઠનો સાથે કોઈ ચર્ચા કર્યા વગર કાયદાઓ બનાવવામાં આવેલા હતા!  

મનમોહન સિંહના શાસનમાં મનરેગા (MGNREGA) અને રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશન જેવી યોજનાઓએ ગ્રામીણ અર્થતંત્રને ટેકો આપ્યો. મોદીના શાસનમાં PM-KISAN યોજનાએ ખેડૂતોને નાણાકીય સહાય આપી, પરંતુ તેની અસર મર્યાદિત રહી, કારણ કે ખેતીની ઉત્પાદકતા અને બજાર સુધારણાઓ પર ધ્યાન ઓછું રહ્યું.

5. સામાજિક ક્ષેત્ર અને ગરીબી ઘટાડો

સામાજિક ક્ષેત્રમાં મોદીની સરકારે સ્વચ્છ ભારત, PM આવાસ યોજના, અને જન ધન યોજના જેવી યોજનાઓનો ભારે પ્રચાર કરવામાં આવ્યો, પરંતુ આ યોજનાઓની અસરકારકતા પર પ્રશ્નો ઉભા થયા. ઉદાહરણ તરીકે, સ્વચ્છ ભારત હેઠળ બનેલા ઘણા શૌચાલયોમાં પાણીની સુવિધા નથી, અને જન ધન ખાતાઓમાંથી ઘણા નિષ્ક્રિય છે.નિષ્ક્રિય અને બેંક માટે ખોટ જેવા મોટાભાગના જનધન ખાતાની કામગીરીઓમાં વ્યસ્ત રહેતી સરકારી બેન્કોએ તેમની વિવિધ સેવાઓ પર ગુણવત્તા અને નફો સર્જન કરવામાં નિષ્ફળ જવા લાગી! ગરીબી ઘટાડા પર સરકારી આંકડા 2011 પછી પ્રકાશિત થયા નથી, જેના કારણે સ્વતંત્ર વિશ્લેષણ જ મુશ્કેલ છે. વર્લ્ડ બેંકના અંદાજ મુજબ, 2015માં ભારતની આત્યંતિક ગરીબી 13.4% હતી, જે 2011-12માં 21.6% હતી, પરંતુ આ ઘટાડો મનમોહન સિંહની નીતિઓનું પરિણામ હોઈ શકે, સિંહના શાસનમાં શિક્ષણ અને આરોગ્ય પર ખર્ચ જીડીપીના 3-4% હતો, જે મોદીના શાસનમાં ઘટીને 2.8-3% થયો. આ ઘટાડાએ સામાજિક સુરક્ષા અને આરોગ્ય સેવાઓને અસર કરી, ખાસ કરીને કોવિડ-19 દરમિયાન. સિંહની આધાર યોજના અને RTE (Right to Education) જેવી પહેલોએ સામાજિક સમાવેશને વેગ આપ્યો, જેની સરખામણીએ મોદીની યોજનાઓ વધુ ને વધુ પ્રચારલક્ષી રહી.

6. નીતિગત નિર્ણયો અને વિવાદો મોદીના નીતિગત નિર્ણયો, જેમ કે નોટબંધી અને GST, આર્થિક અસ્થિરતાનું કારણ બન્યા. નોટબંધીને મનમોહન સિંહે “આયોજિત લૂંટ અને કાયદેસર ચોરી” ગણાવી, અને તેની અસર અસંગઠિત ક્ષેત્ર પર લાંબા સમય સુધી રહી. GSTના જટિલ અમલીકરણે નાના વેપારીઓને મુશ્કેલીમાં મૂક્યા. સિંહના શાસનમાં 2G અને કોલસા કૌભાંડ જેવા વિવાદો પેદા થયેલા જે ક્યારેય સાબિત ન થયા જે રાજકીય હતા એ સાબિત થયું!  મનમોહન સિંહની વ્યક્તિગત પ્રામાણિકતા પર ક્યારેય પ્રશ્ન ઉભા થયા નહીં. હાલમાં મોદીના શાસનમાં ડેટા પારદર્શિતાનો અભાવ (જેમ કે ગરીબી અને રોજગારના આંકડા) જે આંકડા વગર નીતિગત નિર્ણયોનું મૂલ્યાંકન શક્ય જ નથી! આંકડા જ નથી તો કોઈ સરકારી નીતિઓનું પરિણામ કે પ્રકિયા નક્કી કરવી શક્ય જ નથી!

નિષ્કર્ષ

નરેન્દ્ર મોદીનો કાર્યકાળ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, ડિજિટલાઈઝેશનના પ્રચાર દ્વારા  વૈશ્વિક સ્તરે ભારતની છબી વિકસિત બનાવવાનો ભરપૂર પ્રયાસ થયો, પરંતુ આર્થિક વૃદ્ધિની ગતિ, રોજગાર સર્જન, ખેતી, અને સામાજિક વિકાસમાં તે મનમોહન સિંહના કાર્યકાળની સરખામણીએ પાછળ રહ્યો. નોટબંધી અને GST જેવા નિર્ણયોની નકારાત્મક અસર, ખાનગી રોકાણમાં ઘટાડો, અને ડેટા પારદર્શિતાનો અભાવ મોદીની મુખ્ય નિષ્ફળતાઓ રહી. સિંહના શાસનમાં નીતિગત નિષ્ક્રિયતા હતી, પરંતુ તેમની આર્થિક સ્થિરતા અને સામાજિક યોજનાઓએ લાંબા ગાળાનો ટેકો આપ્યો છે એમ ચોક્કસ કહી શકાય!