કઈ રીતે આપણી લતને કાબૂ કરવી?
શું તમે જાણો છો કે આજના સમયમાં, આપણે સરેરાશ દિવસમાં આશરે 2,600 વાર ફોનને સ્પર્શ કરીએ છીએ? માત્ર એટલું જ નહીં, એક સંશોધન મુજબ કોવિડ-19 પછી સરેરાશ ભારતીયમાં લગભગ 7 કલાક ફોન સ્ક્રીન સામે વિતાવે છે. એટલેકે દરરોજ આપણે ફોનમાં 7 કલાક સુધી નજર રાખીએ છીએ. ક્યારેક સોશિયલ મિડિયા સ્ક્રોલ કરતા હોય છે, ક્યારેક YouTube પર વીડિયો જોતા કે Netflix પર ફિલ્મો જોતા હોય છે.
જો તમે આ 7 કલાક વિતાવો છો, તો તે તમારા અભ્યાસ, નોકરી, વ્યવસાય, શોખ વગેરેને તો અસર કરે છે, પણ એ તમારા મગજ પર પણ પ્રભાવ પાડે છે. કેટલીકવાર જો કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી ફોન દૂર કરી દેવામાં આવે, તો તે ચિડાઈ જાય છે, બેચેન થઈ જાય છે, અને કેટલીકવાર તણાવમાં પણ આવી જાય છે. આ ટેવ હવે લત બની ગઈ છે.
પણ આ વિષય પર બહુ ઓછા લોકો વાત કરે છે. એટલે મિત્રો, આજે આપણે આ મોબાઇલ અને સોશિયલ મીડિયા લતના પાછળનું વિજ્ઞાન, તેનો માનવ જીવન પર થતા પ્રભાવ, અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ વાત એ કે આ લતમાંથી બચવાનો ઉપાય શું હોઈ શકે તે સમજીએ.
સોશિયલ મીડિયા લત પાછળનું વિજ્ઞાન
મિત્રો, તમે વિશ્વાસ નહી કરો પણ સોશિયલ મીડિયા લતની તુલના તમાકૂ, દારૂ, ડ્રગ્સ અને જુગાર જેવી લતો સાથે કરી શકાય છે. તમે કદાચ વિચારશો કે ડ્રગ અને સોશિયલ મીડિયા બે અલગ વસ્તુઓ છે – હા, વસ્તુઓ અલગ છે, પણ બંનેની લતનું ન્યુરો સાયન્સ લગભગ સમાન જ હોય છે.
કોઈ પણ લત માટે આપણા શરીર અને મગજમાં એક નક્કી પૅટર્ન ફોલો થાય છે, જેને કહેવાય છે ડોપામાઈન પૅટર્ન.
ડોપામાઈન શું છે?
ડોપામાઈનએ એક ન્યુરોટ્રાન્સમિટર છે, જે મગજમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ મગજના એક ભાગમાંથી બીજામાં સંદેશ મોકલવાનું કાર્ય કરે છે. જેમ કે ઑક્સિટોસિન પ્રેમની લાગણી માટે જવાબદાર હોય છે, અને સિરોટોનિન આપણો મૂડ સ્થિર રાખે છે.
એ જ રીતે, ડોપામાઈન આપણામાં ઉત્સાહ, પ્રેરણા અને ઇનામ માટે જવાબદાર હોય છે. પહેલાં એવું માનવામાં આવતું કે ડોપામાઈન એટલે આનંદની અનુભૂતિ પણ નવા સંશોધન પ્રમાણે આનંદ એટલે એન્ડોર્ફિન.! જ્યારે આપણે કોઈ આનંદદાયક બાબત માટે ઉત્સાહ અનુભવીએ ત્યારે ડોપામિન સક્રિય થાય છે.
એક ઉદાહરણથી સમજીએ:
બાળપણમાં જ્યારે પપ્પા ઘર પાછા આવતાં ત્યારે તમારું મન ખુશ થઈ જતું કારણ કે તમને ખબર હતી કે તેઓ તમારા માટે ચોકલેટ લાવશે. ચોકલેટ તો હજી મળી પણ નથી છતાં તમને અંદરથી આનંદ થતો એ ડોપામાઈનનું કાર્ય છે. ગમતું કાર્ય કે કશુંક મળવાના પૂર્વ સંકેતથી થતો ઉત્સાહ.!
ચોકલેટથી લઈને સોશિયલ મીડિયા સુધી – લત કેવી રીતે વિકસે છે?
જ્યારે ચોકલેટ રોજ મળવા લાગે છે, ત્યારે એની નવીનતા ઘટી જાય છે. પહેલીવાર ચોકલેટ મળ્યા ત્યારે જે ખુશી અનુભવાઈ હતી, તેની તિવ્રતા ઉંચી નહિ રહે. આ જ અસર મનમાં હેડોનિક ટ્રેડમિલ તરીકે ઓળખાય છે.
તેનો અર્થ એ થાય છે કે દુનિયામાં કોઈ પણ વસ્તુ એવી નથી જેને તમે દરરોજ ભોગવી શકો અને હંમેશાં સમાન સ્તરે ખુશીનો અનુભવ કરાવે!
ઉદાહરણ તરીકે, જો તમે IITનો પ્રવેશ પરીક્ષા પાસ કરો છો તો એ દિવસે તમે બહુ ખુશ રહેશો. પણ એક મહિના પછી એ ખુશી સામાન્ય બની જશે. એજ રીતે, ફાઈવ સ્ટાર હોટલમાં જમવાનું પણ જ્યારે રૂટિન બની જાય, ત્યારે એનો ઉત્સાહ ઓછો થઈ જાય છે.
આજકાલની લત — સોશિયલ મીડિયા અને ફોન
સોશિયલ મીડિયા પણ એવી જ માઇન્ડ સાયકલ ધરાવે છે. જ્યારે કોઈ તમારો ફોટો લાઈક કરે છે કે કોમેન્ટ કરે છે, ત્યારે તુરંત ડોપામિન રિલીઝ થાય છે.
આ એક “રીવોર્ડ” છે, અને મગજ એને નોંધે છે:”હું આથી ખુશ છું, ફરીથી કરું.” પણ ધીરે ધીરે, ૧૦૦ લાઈક્સ, ૨૦ કોમેન્ટ અને ૧૦ ફ્રેન્ડ રિકવેસ્ટ પણ ઓછી લાગવા લાગે છે. પછી ”વધુને વધુ” ઇનામ જોઈએ છે. આ રીતે માણસ સોસીયલ મીડિયાના ઊંડાણમાં ઢસડાતો જાય છે.
પછી સવાલ થાય છે: આપણને કોઈ ખાસ પરીક્ષા પાસ કરવાની લત કેમ લાગતી નથી?
એનું કારણ છે –
- Ease of Access (સુલભતા)
- Speedy Rewards (તુરંત પરિણામ)
સોશિયલ મીડિયા અતિસુલભ છે. એક સ્વાઇપથી ખુલે છે, તુરંત વીડિયો શરૂ થાય છે.
જ્યારે કોઈ પાસ કરવી હોય, તો વર્ષો સુધી મહેનત કરવી પડે છે. એમાં તુરંત ઇનામ નથી.
ઈન્સ્ટા સૌથી વધુ લાગૂ પડતું ઉદાહરણ છે
ઈન્સ્ટા પર તમારે શોધવું પણ નથી પડતું, સ્ક્રોલ કરો અને વિડિયો પળભરમાં ચાલુ. તરત તમને પરિણામ મળ્યું! દરેક 20 સેકન્ડે નવો Dopamine Dose.
જ્યારે પુસ્તકો વાંચવા, રમવા માટે બહાર જવું કે મિત્રોને મળવું પડે, એમાં ધીરજ અને એનર્જી લાગે છે. એટલે બધાને વધુ આસાન વિકલ્પ તરફ આકર્ષણ થાય છે..
આ લત આપણા માટે કેટલી ખતરનાક છે?
- સમય બગડે છે – એ તો સૌથી સામાન્ય નુકસાન છે.
- પણ વધુ ગંભીર છે:
- માનસિક તણાવ અને ડિપ્રેશન
- રાજકીય કટ્ટરતા (ઈકો ચેમ્બરમાં બંધ વિચારધારા)
- સમાજ અને સબંધોથી દૂર થવું,મિત્રતા ઓછા થવી
📱 સોશિયલ મીડિયા અને ફોનની લતમાંથી બચવા શું કરવું?
સૌથી અગત્યની વાત એ છે કે જો તમારે કોઈપણ લતથી બચવું હોય, તો તમારે એના બે મુખ્ય તત્વો પર કાબૂ મેળવવો પડશે:
- Ease of Access – આસાન ઉપલબ્ધિ
- Speedy Rewards – તાત્કાલિક ઈનામ
1. સરળતાથી લોગીન થવું બંધ કરો
ફેસબૂક, ઇન્સ્ટાગ્રામ, ટ્વિટર જેવી એપ ડિલીટ કરો. હા, એકાઉન્ટ નહીં – ફક્ત મોબાઈલમાંથી એપ્સ કાઢી નાખો.
જો ખરેખર જરૂર હોય, તો બ્રાઉઝરમાંથી ખોલો – જેમ કે Chrome, Firefox. જેવા બ્રાઉઝર
એટલું કરવાથી તમારું મન તરત એપ ખોલી દેવાનું બંધ કરશે.
🔒 ટિપ: મોબાઈલમાં નોટિફિકેશન બંધ રાખો.
આથી, તમારું મન દર મિનિટે ઈનામની અપેક્ષા રાખવાનું બંધ કરશે.
2. ઝડપી મજા કે આનંદ અટકાવો
તમારું મગજ સતત “લાઈક”, “કોમેન્ટ”, “મેસેજ” જેવી તાત્કાલિક ખુશી શોધી રહ્યું હોય છે.
એથી બચવા માટે સોશિયલ મીડિયા પર સમય મર્યાદા મુકો –
👉દિવસમાં ફક્ત 15-20 મિનિટ માટે જ ઉપયોગ કરો
👉 એપ્લિકેશન લો કે જે તમારું સ્ક્રીનટાઈમ મર્યાદિત કરે (જેમ કે “Digital Wellbeing”, “StayFree” વગેરે)
🧠 કંટ્રોલ કેવી રીતે મળવો?
તમારું વ્યસન કેટલું ગંભીર છે એની પર આધાર રાખે છે કે તમે કઈ રીત અપનાવો:
| વ્યસનનું સ્તર | ઉકેલ |
|---|---|
| સામાન્ય | નોટિફિકેશન બંધ કરો |
| મધ્યમ | એપ્સ ડિલીટ કરો, બ્રાઉઝરમાં જ ખુલો |
| ઊંચું | InPrivate / Incognito મોડથી જ લોંગ ઇન કરો, રોજે રોજ પાસવર્ડ નાખવો પડે |
🔥 શું કરવું હવે?
સ્ક્રીનટાઈમ મોનિટર કરો – જોઈ લો તમે કેટલો સમય બગાડો છો
સોશિયલ મીડિયા ડિટોક્સ લો – 7 દિવસ એપ બંધ રાખો
નવા શોખ વિકસાવો – વાંચન, ફિલ્મો ધ્યાન કરો, મિત્રો સાથે ઓફલાઈન સમય પસાર કરો
