ગુજરાતની પરંપરાગત કળા, કલાકારો અને હસ્તકળા ઉદ્યોગ મરણ પથારીએ!

સરકારની ઉપેક્ષા ગુજરાતની અસ્મિતાને ખતમ કરશે! નવરાત્રી તો લોકો ઉજવી લેજે પણ સરકારે એ કામ કરવા જોઈએ જે એમણે કરવાના હોય!

ગુજરાત એક વૈભવી સંસ્કૃતિ અને વારસો ધરાવતું રાજ્ય છે. અહીંની પરંપરાગત કલા અને હસ્તકલા વિશ્વવિખ્યાત છે.બાંઘણી , રોગન પેઇન્ટિંગ, પીઠોરા કલા, માટીના વાસણો, કચ્છની કઢાઈ અને ધાતુશિલ્પ,થાનગઢ સીરામિક આર્ટીકલ્સ જેવી અનેક કળાઓ ગુજરાતની ઓળખ છે. છતાં, આ ઉદ્યોગના અર્થતંત્રની સ્થિતિ ખૂબ જ ચિંતાજનક બની રહી છે. વિકસિત દેશો પોતાના સાંસ્કૃતિક વારસાનું જતન અને પોષણ કરતી હોય છે! ઇટાલીના વિશ્વવિખ્યાત સાસુઓલો સિરામિક ઝોનનો દાખલો લેવા જેવો છે અહી સિરામિક આર્ટીકલ્સને લગતા ભવ્ય વિશ્વવિખ્યાત મ્યુઝીયમ આવેલા છે જે તેના સાંસ્કૃતિક કળાના વારસાને પ્રદર્શિત કરે છે જે જોવા વિશ્વના પ્રવાસીઓ આ મ્યુઝીયમની મૂલાકાત લેવા આવે છે તમે ગુજરાતમાં આવું ક્યાંય કઈ જોયું? કેમ ગુજરાતનો કોઈ સાંસ્કૃતિક કળા વારસો નથી? આપણે ભવ્ય સરકારી માંડવા અને સામીયાણા, સ્ટેજ, માઈક અને ખુરશીઓ અને મોટા હોર્ડીગ્ઝ જોઇને કામગીરી થઇ રહી છે એવું માનીએ છીએ!

પરંપરાગત કળા અને હસ્તકળા ઉદ્યોગના આર્થિક પડકારો

1. મશીનીકલી ઉત્પાદનો સામે હસ્તકળાનો સંઘર્ષ
   આજના યાંત્રિક યુગમાં મશીન દ્વારા તૈયાર થતી કળાકૃતિઓએ હસ્તકલા ઉદ્યોગ સામે મોટો પડકાર ઉભો કર્યો છે. મશીન દ્વારા તૈયાર ઉત્પાદનો હસ્તકલા કરતા સસ્તા હોય છે, જેના કારણે સ્થાનિક કારીગરોને કડક સ્પર્ધાનો સામનો કરવો પડે છે. હસ્તનિર્મિત વસ્તુઓમાં શ્રમ વધુ લાગે છે, જે તેના ખર્ચને વધારી દે છે અને વેચાણ માટે મુશ્કેલીઓ ઊભી કરે છે.
2. હસ્તકલા કારીગરોનો ઘટાડો
   આર્થિક લાભના અભાવે યુવા પેઢી હસ્તકલા છોડી અન્ય વ્યવસાય તરફ વળવા લાગી છે. કારીગરોને સ્થિર આવક નહીં હોય, જેના કારણે તેઓ અન્ય રોજગારના વિકલ્પો શોધવા મજબૂર થાય છે. ઉપરાંત, કુશળ તાલીમ અને શૈક્ષણિક વ્યવસ્થાનો અભાવ નવી પેઢીને આ કળા સાથે જોડાવા દેતો નથી, જેના કારણે પરંપરાગત કળાઓ લુપ્ત થવાની ભીંતી ઉભી થઈ છે.
3. બજાર પ્રવેશ અને દલાલો
   ઘણા કારીગરો પોતાના ઉત્પાદનો સીધા બજારમાં વેચી શકતા નથી. દલાલો અને મધ્યસ્થીઓ દ્વારા તેઓને ઓછા ભાવે વેચવા માટે મજબૂર કરવામાં આવે છે. ઇ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ જેવા કે એમેઝોન અને ફ્લિપકાર્ટ કારીગરોને થોડા મદદરૂપ થયા છે, પરંતુ મોટા ભાગના કારીગર હજુ પણ વૈશ્વિક બજારમાં પ્રવેશ મેળવવામાં અસમર્થ છે.
4. સરકારની નબળી નીતિ અને સહાયનો અભાવ
   હસ્તકલા ઉદ્યોગ માટે સરકારે કેટલીક સહાય યોજનાઓ ચલાવી છે, પણ એનો અમલ યોગ્ય રીતે થતો નથી. કારીગરો માટે ઉપલબ્ધ લોન અને સહાય યોજનાઓનો અમલ ઠીક રીતે ન થવાથી તેઓ વાસ્તવિક લાભ લઈ શકતા નથી. આ સાથે, કલા ઉદ્યોગ માટે વિશેષ બજાર વિકસાવવામાં સરકાર તરફથી પૂરતું પ્રોત્સાહન મળતું નથી કે સરકાર દ્વારા માર્કેટિંગ માટેના નિયમિત પ્રયાસો નથી! સરકારોને ગુજરાતની સંસ્કૃતિ અને કળાને જાળવવાનો કે તેને જિવંત રાખવાની કોઈ ઝંખના દેખાતી નથી! ગુજરાતના હસ્તકલા ઉદ્યોગની આર્થિક દશા ગત વર્ષોમાં ગુજરાતના હસ્તકલા ઉદ્યોગનો અર્થતંત્રમાં ફાળો ઓછો થયો છે. તહેવારો અને કાર્યક્રમોમાં કલા-ઉદ્યોગને થોડીક પ્રગતિ મળે છે, પણ આ વ્યવસાય માટે આખા વર્ષ દરમિયાન સ્થિર આવક નથી. સાથે, વૈશ્વિક મંદી અને આયાતી માલની વધતી માંગના કારણે સ્થાનિક કારીગરોને ભારે નુકસાન થઈ રહ્યું છે.
   
   સુધારાના માર્ગ અને ભવિષ્યની તકો
   
5. ડિજીટલ માર્કેટિંગ અને સીધા ગ્રાહકો સુધી પહોંચ
   કાર્યક્ષમ ડિજીટલ પ્લેટફોર્મ અને ઇ-કોમર્સનો ઉપયોગ કરીને, કારીગરો તેમના ઉત્પાદનો સીધા ગ્રાહકોને વેચી શકે. સરકાર અને ખાનગી ક્ષેત્રના સહયોગથી આ માટે વિશેષ તાલીમ કાર્યક્રમો ચલાવવાની જરૂર છે.
6. કારીગર સહકારી મંડળ અને ન્યાયસંગત વેપાર નીતિ
   હસ્તકલા ઉદ્યોગને મજબૂત બનાવવા માટે કારીગરોને સહકારી મંડળોમાં જોડીને, મલ્ટી-બ્રાન્ડ સ્ટોર્સ અને સરકારી સહાય યોજનાઓનો લાભ લેવો જોઈએ. ઉપરાંત, Fair Trade Certification જેવા ધોરણો અપનાવીને વૈશ્વિક બજારમાં યોગ્ય ભાવ મેળવવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.ગુજરાત સરકારે ઈ-કોમર્સ પોર્ટલ બનાવી કારીગરોની આઈટમોને ઓનલાઈન વેચાણ કરાવી શકે છે આવું પાયાનું કામ સરકારો કરતી હોય છે જે અહી થયા નથી!
7. આધુનિક ડિઝાઇન અને પરંપરાગત કળાનો સંયોજન
   પરંપરાગત કળાને આધુનિક ડિઝાઇન સાથે સંકલિત કરી, તેને નવી ઉદ્યોગ જરૂરિયાતો સાથે સુસંગત બનાવવી જરૂરી છે. નવો ક્રિયેટિવ અપગ્રેડ નહીં કરવામાં આવે, તો પરંપરાગત કળાઓ બજારમાં ટકી શકશે નહીં.
8. સરકારની મજબૂત નીતિ અને સહાય યોજના
   હસ્તકલા કારીગરોની બૌદ્ધિક મિલકત સુરક્ષા, કૌશલ્ય વિકાસ કાર્યક્રમો, લોન સહાય યોજના, અને આયાત નીતિઓમાં સુધારા દ્વારા, કલા ઉદ્યોગ માટે નવી તકો ઉભી કરી શકાય. જો આ ઉદ્યોગને સાચા માર્ગદર્શનમાં મૂકવામાં આવશે, તો તે મોટી આર્થિક તકો ઊભી કરી શકે છે.
   જો સરકાર માત્ર વિદેશી કોર્પોરેટ્સમાં જ રસ લેતા રહેશે તો આજ સુધીમાં જેમ સૌરાષ્ટના પ્રાચીન ઉદ્યોગો ખતમ થયા એમ આ ગુજરાતનો હસ્તકલા ઉદ્યોગ પણ ખતમ થઇ જશે! ગુજરાતની પરંપરાગત કલા અને હસ્તકલા ઉદ્યોગ માટે તાત્કાલિક પગલાં લેવાની જરૂર છે. જો યોગ્ય યોજનાઓ અને સરકાર-ખાનગી ભાગીદારી દ્વારા કારીગરોને મજબૂત કરવામાં આવશે, તો આ ઉદ્યોગ વૈશ્વિક સ્તરે સફળતા પ્રાપ્ત કરી નવી ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ, અને બજાર સાથે કારીગરોને સીધા જોડવાના પ્રયાસો દ્વારા, ગુજરાતની પરંપરાગત હસ્તકલા ઉદ્યોગ ફરી એક વાર સમૃદ્ધ બની શકે છે. આજ નિર્ણય નહીં લેવાય, તો આવતી પેઢીઓ માટે આ અમૂલ્ય વારસો માત્ર એક ઇતિહાસ બની જશે!