ભારત નવા સંશોધનોમાં શા માટે પછાત રહી ગયું?એના જવાબો નિરાશા સર્જે એવા છે!
ભારતે છેલ્લા દાયકામાં આર્થિક અને ટેકનોલોજીકલ ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, પરંતુ વૈશ્વિક સ્તરે નવીન સંશોધનોમાં તે હજુ પણ ઘણું પાછળ છે. ચીન, અમેરિકા, અને યુરોપીય દેશોની સરખામણીએ ભારતનું સંશોધન યોગદાન મર્યાદિત રહ્યું છે. આ પછાતપણાના મુખ્ય કારણોમાં નાણાકીય રોકાણનો અભાવ, શૈક્ષણિક વ્યવસ્થાની ખામીઓ, બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારોની સમસ્યાઓ, અને ઔદ્યોગિક-શૈક્ષણિક સહયોગનો અભાવ છે. આ લેખમાં આંકડાકીય માહિતી સાથે આ કારણોનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવશે.
સંશોધન અને વિકાસ (R&D) પર નીચું રોકાણ
ભારતનું સંશોધન અને વિકાસ (R&D) પરનું ખર્ચ વૈશ્વિક સ્તરે ખૂબ ઓછું છે. 2020-21માં ભારતે તેના જીડીપીના માત્ર 0.64% R&D પર ખર્ચ્યું, જે ચીન (2.4%), અમેરિકા (3.5%), અને દક્ષિણ કોરિયા (4.8%)ની સરખામણીએ નગણ્ય છે. વિશ્વ બેંકના આંકડા અનુસાર, 2017માં ભારતનું R&D ખર્ચ પ્રતિ વ્યક્તિ (પરચેઝિંગ પાવર પેરિટી) માત્ર $47.2 હતું, જ્યારે ચીન માટે આ આંકડો $351.2 અને અમેરિકા માટે $1,600થી વધુ હતો. આ ઓછું રોકાણ નવી ટેકનોલોજી વિકસાવવા અને ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળા સંશોધન માટે જરૂરી ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના નિર્માણમાં અવરોધ બની રહે છે.આ ઉપરાંત, ભારતમાં R&Dનો મોટો હિસ્સો (50%થી વધુ) સરકારી સંસ્થાઓ દ્વારા ખર્ચાય છે, જેમાં ડિફેન્સ રિસર્ચ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ ઓર્ગેનાઈઝેશન (DRDO) અને ઈસરો જેવી સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે. ખાનગી ક્ષેત્રનું યોગદાન માત્ર 36.8% છે, જે ચીન (76%) અને અમેરિકા (65%)ની સરખામણીએ ખૂબ ઓછું છે. આનું પરિણામ એ છે કે ભારતમાં ઔદ્યોગિક નવીનતા અને ટેકનોલોજીકલ એડવાન્સમેન્ટ મર્યાદિત રહે છે
શૈક્ષણિક વ્યવસ્થાની ખામીઓ
ભારતની શૈક્ષણિક વ્યવસ્થા રટન અને પરીક્ષા-કેન્દ્રિત હોવાથી રચનાત્મક અને સંશોધનલક્ષી શિક્ષણનો અભાવ છે. ભારતમાં વિજ્ઞાન અને ઈજનેરીમાં સ્નાતકોની સંખ્યા વધારે હોવા છતાં (વૈશ્વિક સ્તરે 11મું સ્થાન), ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળી સંશોધન ક્ષમતા ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા ઓછી છે. નેચર ઈન્ડેક્સ 2024 અનુસાર, ભારતની યુનિવર્સિટીઓ વૈશ્વિક સ્તરે ટોચની 100 સંશોધન સંસ્થાઓમાં સ્થાન ધરાવતી નથી, જ્યારે ચીનની 9 યુનિવર્સિટીઓ આ યાદીમાં છે
ભારતમાં R&Dમાં સંલગ્ન વૈજ્ઞાનિકો અને ઈજનેરોની સંખ્યા પ્રતિ મિલિયન લોકો દીઠ માત્ર 200થી ઓછી છે, જ્યારે ચીનમાં આ આંકડો 800થી વધુ અને જાપાનમાં 5,000થી વધુ છે. આ ઉપરાંત, ભારતની શ્રેષ્ઠ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ જેમ કે IIT અને IISc પણ મર્યાદિત ફંડિંગ અને બ્યુરોક્રેટિક અવરોધોનો સામનો કરે છે, જે સંશોધનની ગુણવત્તા પર અસર કરે છે.
બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારો અને ઇનોવેશન ઇકોસિસ્ટમ
ભારતનું ગ્લોબલ ઇનોવેશન ઇન્ડેક્સ (GII)માં સ્થાન 2024માં 39મું હતું, જે ચીન (11મું) અને અમેરિકા (3જું)ની સરખામણીએ ઘણું નીચું છે. ભારતે 2015માં 81માં સ્થાનથી 2023માં 40માં સ્થાન સુધી પ્રગતિ કરી, પરંતુ ઇનોવેશન આઉટપુટમાં હજુ પણ નબળું પ્રદર્શન દર્શાવે છે. ભારતનું બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારો (IPR)નું રક્ષણ નબળું હોવાથી ખાનગી કંપનીઓ R&Dમાં રોકાણ કરવા માટે નિરુત્સાહિત થાય છે, વધુમાં ભારતમાં પેટન્ટ ફાઇલિંગનો દર ચીનની સરખામણીએ ઘણો ઓછો છે. 2023માં ચીને વૈશ્વિક PCT પેટન્ટ ફાઇલિંગમાં પ્રથમ સ્થાન જાળવ્યું, જ્યારે ભારતે 44.6%નો વધારો દર્શાવ્યો, પરંતુ તેનો કુલ હિસ્સો હજુ પણ નગણ્ય છે. આનું કારણ એ છે કે ભારતમાં ઇનોવેશન ઇકોસિસ્ટમ મુખ્યત્વે સેવા ક્ષેત્ર (ICT એક્સપોર્ટમાં 5મું સ્થાન) પર આધારિત છે, જેનો ઔદ્યોગિક ઉત્પાદન અને ટેકનોલોજી વિકાસ પર મર્યાદિત પ્રભાવ છે.
ઔદ્યોગિક-શૈક્ષણિક સહયોગનો અભાવ
ભારતમાં યુનિવર્સિટીઓ અને ઉદ્યોગો વચ્ચે સહયોગનો અભાવ છે, જે નવીનતાને અવરોધે છે. ચીન અને અમેરિકામાં ખાનગી કંપનીઓ અને યુનિવર્સિટીઓ વચ્ચે મજબૂત ભાગીદારી છે, જેના દ્વારા સંશોધનને વ્યાવસાયિક ઉપયોગમાં લાવવામાં આવે છે. ભારતમાં આવો સહયોગ મર્યાદિત છે, જેના કારણે સંશોધનનું વ્યાવસાયિકીકરણ થતું નથી. ઉદાહરણ તરીકે, ભારતની મોટાભાગની R&D ફાર્મા, ઓટોમોબાઇલ, અને IT ક્ષેત્રોમાં સીમિત છે, પરંતુ આ નવીનતાઓનો સ્થાનિક અર્થતંત્ર પર સકારાત્મક પ્રભાવ ઓછો જોવા મળે છે.
બ્રેઇન ડ્રેઇન અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની સમસ્યા
ભારતની પ્રતિભાઓનું વિદેશ પલાયન (બ્રેઇન ડ્રેઇન) એક મોટી સમસ્યા છે. ઘણા યુવા વૈજ્ઞાનિકો અને ઇજનેરો બહેતર તકો અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર માટે વિદેશમાં સ્થળાંતર કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, નાસાના અભિયાનોમાં ભારતીય મૂળના વૈજ્ઞાનિકોનું યોગદાન નોંધપાત્ર છે, પરંતુ ભારતમાં આવી સુવિધાઓનો અભાવ તેમને દેશમાં રોકી રાખતો નથી. વધુમાં, ભારતનું સંશોધન ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર જૂનું છે, અને નવીન લેબોરેટરીઓ અને સાધનોની અછત છે, જે સંશોધનની ગુણવત્તા પર અસર કરે છે.
સરકારી નીતિઓ અને બ્યુરોક્રેટિક અવરોધો
ભારતમાં સંશોધન માટે સરકારી નીતિઓ હંમેશાં અસરકારક રહી નથી. અટલ ઇનોવેશન મિશન અને સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા જેવી પહેલથી સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમને વેગ મળ્યો છે, પરંતુ બ્યુરોક્રેટિક અવરોધો અને નીતિગત અસ્થિરતા રોકાણકારો અને સંશોધકોને નિરાશ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, વ્યવસાય શરૂ કરવા અને બંધ કરવાની જટિલ પ્રક્રિયાઓ નવીનતાને અવરોધે છે.
નિષ્કર્ષ
ભારતે ગ્લોબલ ઇનોવેશનમાં સાવ પછાત છે. ચીન, અમેરિકા, અને યુરોપની સરખામણીએ હજુ ઘણું કરવાનું બાકી છે. R&Dમાં રોકાણ વધારવું, શૈક્ષણિક વ્યવસ્થામાં સુધારો, ઔદ્યોગિક-શૈક્ષણિક સહયોગને પ્રોત્સાહન, અને બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારોનું રક્ષણ મજબૂત કરવું જરૂરી છે. ભારતની યુવા પ્રતિભા અને વિવિધતા તેની સૌથી મોટી સંપત્તિ છે, પરંતુ આ સંપત્તિનો ઉપયોગ કરવા માટે નીતિગત સુધારાઓ અને રોકાણની જરૂર છે. જો યોગ્ય પગલાં લેવામાં આવે, તો ભારત વૈશ્વિક સંશોધનમાં અગ્રેસર બની શકે છે.પરંતુ ભારતમાં હાલમાં કોઈ એવું વાતાવરણ દેખાતું નથી!
