ફ્લેશબેક: નોટબંધી પછી ભારતમાં શું થયું નુકસાન?
2016માં વડાપ્રધાન શ્રી નરેન્દ્રભાઈ મોદી સરકાર દ્વારા 500 અને 1000 રૂપિયાની નોટો ચલણમાંથી બંધ કરવાની જાહેરાત કરી, જેને સામાન્ય ભાષામાં નોટબંધી (Demonetisation) કહેવાય છે. આ નિર્ણયનો મુખ્ય હેતુ કાળાધનનો નાશ, ભ્રષ્ટાચારને રોકવું, ડિજિટલ આર્થિક વ્યવહારને પ્રોત્સાહન આપવું અને નકલી નોટોનો ફેલાવો અટકાવવાનો હતો એવા વિવિધ હેતુ જાહેર કરવામાં આવેલ હતા! આ નીતિ અર્થશાસ્ત્રના એક ચોંકાવનારા પગલા તરીકે જોવામાં આવી હતી. નોટબંધી બાદ દેશના અર્થતંત્ર અને જનજીવન પર અનેક નકારાત્મક પ્રભાવ પડ્યા છે જેમાંથી આજ સુધી દેશનું અર્થતંત્ર બહાર આવી શક્યું નથી.લાંબાગાળાની અસરોમાંથી અર્થતંત્ર મૂક્ત આજ સુધી થયું નથી!
નોટબંધીના તાત્કાલિક પરિણામો
1. નાણાંકીય તંગી અને અફડાતફડીની સ્થિતિ
નોટબંધી પછી દેશભરના બેંકો અને ATMમાં લાંબી લાઈનો જોવા મળી. લોકો પાસે રોજિંદા જીવન માટે જરૂરી રોકડ ન રહી, જેનાથી આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ ઠપ્પ થઈ. નાના વેપારીઓ, દૈનિક મજૂરો, અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં રોકડ આધારિત વ્યવસાયોનો ભયંકર વ્યાપક નુકસાન થયું.
2. લઘુ અને મધ્યમ ઉદ્યોગોને મોટું નુકસાન
MSME (માઇક્રો, સ્મોલ એન્ડ મિડિયમ એન્ટરપ્રાઇઝ) ઉદ્યોગો પર તાત્કાલિક અસર પડી. રોકડની અછતને કારણે ઉત્પાદન ઘટ્યું અને ઘણા ઉદ્યોગો બંધ થઈ ગયા. ઘણી જગ્યાએ મજૂરોને પગાર ચૂકવવામાં વિલંબ થયો, જેના કારણે બેરોજગારી વધી.સ્ટાર્ટઅપ ઉદ્યોગોની કમર તૂટી ગઈ અને મોટાભાગના સ્ટાર્ટઅપનું બાળમરણ થયું.
3. કૃષિ ક્ષેત્રે પ્રભાવ
ખેડૂતો માટે રોકડ અભાવનો સીધો પ્રભાવ દેખાયો. પાક વેંચતી વખતે કે બિયારણ ખરીદતી વખતે તેઓએ ભારે મુશ્કેલીનો સામનો કર્યો. આ સ્થિતિના કારણે શિયાળાની વાવણીમાં અવરોધ ઉભો થયો, જે પાક ઉત્પાદન માટે નુકસાનકારક બન્યું.ગરીબ ખેડૂતોના પ્રસંગો ખરાબ થયા અને સામાજિક સ્તરે ચિંતા અને જનજીવન અસ્તવ્યસ્ત થઇ ગયા.
અર્થતંત્ર પર પ્રભાવ
1. GDPમાં ઘટાડો
નોટબંધી પછીના પ્રથમ ચાર મહિનામાં GDP વૃદ્ધિ દર 7.8% પરથી ઘટીને 6.1% પર આવી ગયો.
આ ઘટાડા માટે મુખ્યત્વે રોકડ આધારિત અર્થતંત્રમાં થયેલા વિક્ષેપને જવાબદાર ઠરાવવામાં આવ્યું.
2. નાણાંકીય વ્યવસ્થાઓમાં અવ્યવસ્થિતતા
નોટબંધીને કારણે બેંકિંગ સિસ્ટમ પર ભારણ વધી ગયું. લોકોએ જૂની નોટો બદલવા માટે લાંબા સમય સુધી રાહ જોવી પડી.રોજરોજ સરકાર નીતિઓ બદલાતી રહી અને બેંકો રોજરોજ નવા નવા નિયમો બહાર પાડતી હતી જેના વિષે નાગરિકોને કોઈ જાણ નહોતી.પોતાના નાણા બેંકમાં હોવા છતાં લોકો લાચાર બની ગયા જે સ્થિતિ દયાજનક બની.
સરકાર દ્વારા નવા ચલણની અમલપાત્રતા પૂરતી સુસજ્જ ન હોવાથી રોકડ પ્રવાહમાં અવરોધ થયો.
3. રોકાણમાં ઘટાડો
નાના અને મધ્યમ રોકાણકારો રોકડ અભાવના કારણે નવું રોકાણ કરી શક્યા નહીં. લોકોની સેવિંગ તાત્કાલિક તળિયે બેસી ગઈ.
અનૌપચારિક બજાર (Informal Market) અને નાણાંકીય વ્યવહારો પર મોટું નકારાત્મક પ્રભાવ પડ્યો.
4. નિકાસ અને આયાતમાં અવરોધ
નોટબંધીના કારણે નાના નિકાસદારો માટે વેપારની પ્રવૃત્તિઓમાં અડચણ થઈ.
અનૌપચારિક ઉદ્યોગો, જેમ કે ટેક્સટાઈલ અને હસ્તકલા ઉદ્યોગો, નિકાસના હેતુસર ભારે નુકસાન ભોગવ્યા.
સામાજિક પ્રભાવ
1. નોકરી અને રોજગારીમાં ઘટાડો
નોટબંધીના કારણે નાના ઉદ્યોગો બંધ થવાને કારણે લાખો લોકોની નોકરી ગઈ. દૈનિક મજૂરો માટે આ સમયે રોજગારીના વિકલ્પો ઘટી ગયા. કેટલાક મજૂરવર્ગના લોકો પોતાના મોાટાઓ ગામડાઓ તરફ પરત ફર્યા.
2. માનસિક તણાવ
નોટબંધીના કારણે બેંકોમાં નોટ બદલાવતી વખતે લોકોએ શારીરિક અને માનસિક તણાવનો સામનો કરવો પડ્યો.દવાખાનામાં બીલોની ચૂકવણી એ સૌથી ખતરનાક સ્થિતી નાગરિકોએ ભોગવી એ સાથે લગ્નપ્રસંગો ખોરવાઈ ગયા. સરકારી સંવેદના માટે લોકો માંગણીઓ કરતા રહ્યા જેનો કોઈ પ્રતિસાદ નહોતો!
લોકોએ પોતાના દૈનિક જીવનને જાળવવા માટે મૂડીમાંથી બચતનો ઉપયોગ કર્યો, જેનાથી નાણાકીય અસુરક્ષાની લાગણી વધારી.
3. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ગંભીર અસર
80%થી વધુ વ્યવહારો રોકડમાં થતા હોવાથી ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં મોટી અફરાતફરી મચી. નોટબંધીને કારણે ગ્રામજનો માટે મિલકત ખરીદી અથવા વેચાણ કરવું મુશ્કેલ બની ગયું.
અનૌપચારિક ક્ષેત્રે અસર
1. ભરોસો તૂટી ગયો
નોટબંધીના કારણે અનૌપચારિક વ્યવસાયમાં રોકાયેલા લોકો પર વિશ્વાસનો ભંગ થયો.
તેમને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ અપનાવવાની જરૂર પડી, પરંતુ તે ગ્રામીણ વિસ્તારો માટે આ સ્થિતી નાગરિકોનો એકબીજા પરના વિશ્વાસને તોડી નાખ્યો આ સામાજિક સ્તરે સૌથી ખતરનાક નિવડ્યું!
2. નાણાકીય સ્વતંત્રતામાં ઘટાડો
નોટબંધી પછી રોકડ ન હોવાના કારણે ઘણા લોકોએ ધિરાણ અથવા બચતને આધારે જીવવું પડ્યું. વ્યાજખોરો તરફથી કડક શરતો પર લોન લેવી પડતા લોકોએ વધુ નુકસાન વેઠવું પડ્યું.આનો ભોગ નાના ઉદ્યોગકારો અને વેપારીઓ પણ બન્યા.
નોટબંધીના લાંબા ગાળાના પરિણામો શું આવ્યા?
1. કાળાધન પર લેશમાત્ર અસર દેખાય જ નહિ:
આરબીઆઈના જણાવ્યા અનુસાર, પ્રતિબંધિત નોટો પૈકી 99%થી વધુ નોટો બેંકોમાં પરત આવી, જેનો અર્થ છે કે મોટાભાગનું કાળાધન રોકડમાં નહોતું બહુ સામાન્ય બાબત છે કાળું નાણું એ રિઅલ એસ્ટેટ અને શેરમાર્કેટમાં રોકાયેલું હોય! રિયલ એસ્ટેટ અને સોનામાં રોકાયેલ કાળાધન પર ખાસ અસર થઈ નહોતી.સવાલ આજે પણ લોકો કરે છે કે નોટબંધી કરવાનું કારણ શું હતું? નાગરિકો આજે પણ સમજી શક્યા નથી!
2. નકલી ચલણમાં ઘટાડો
નોટબંધીથી નકલી ચલણમાં તાત્કાલિક ઘટાડો થયો, પરંતુ થોડા સમય પછી ફરીથી નકલી નોટો ચલણમાં જોવા મળી.આજે પણ વ્યવહારિક રીતે ‘કેશ ઈઝ કિંગ’ બોલાય છે!
3. ડિજિટલ વ્યવહારોમાં વૃદ્ધિ
નોટબંધી પછી ખાસ કરીને શહેરી વિસ્તારોમાં ડિજિટલ પેમેન્ટ અને યુપીઆઈ ટ્રાન્ઝેક્શન ઝડપથી વધ્યાં,. જોકે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ડિજિટલ લેણદેણ હજુ પડકારરૂપ છે. હવે આ બાબતના લીધે સાયબર ક્રાઈમ વધ્યા કેમ કે મોટાભાગના લોકો ટેકનોજીક્લ સમજ ધરાવતા ન હોય સામે સાયબર ક્રાઈમ ફરિયાદ અને નિવારણ માટે સમાજમાં કોઈ જાગૃતિ ફેલાવવામાં આવી નથી આજે પણ મોટાભાગની બેન્કોમાં તેમની એપ્લીકેશનના પ્રોબ્લેમના નિવારણ માટે કોઈ અધિકારી હોતા નથી. દિલ્હી હાઇકોર્ટે દરેક વ્યકિતને અસર કરનારી વાસ્તવિક સમસ્યા સાયબર ક્રાઇમને ગંભીરતાથી લેવા પર ભાર મૂકતા જણાવ્યું હતું કે ફરિયાદ દાખલ કરવા માટે એક સરળ પ્રક્રિયાનો અમલ જરૂરી છે, પ્રજામાં જાગૃતિ વધારવા અને સમસ્યાના સમાધાન માટે અન્ય ઉપાયોનો અમલ જરૃરી છે. હાઇકોર્ટે જણાવ્યું હતું કે પોલિસ સિસ્ટમમાં પણ મોટા પાયે સુધારની જરૃર છે અને પોલીસને આ નવા પડકારનો સામનો કરવા માટે સજ્જ થવુ પડશે તથા નવી ટેકનોલોજીથી અપડેટ થવું પડશે. હાઇકોર્ટે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે સાયબર અપરાધી પોતાના લક્ષ્યોમાં ભેદભાવ કરતા નથી જેના કારણે વિભિન્ન વ્યવસાયોના લોકો માટે ખતરો પેદા થાય છે. સાયબર અપરાધીઓ એ વાતની ચિંતા કરતા નથી કે ભોગ બનનાર વ્યકિત વકીલ, જજ, બિઝનેસમેન કે અન્ય કોઇ વ્યકિત છે. તેઓ માત્ર અંધાધૂંધ કોલ કરે છે અને લોકો સાથે છેતરપિંડી કરે છે.
દિલ્હી હાઇકોર્ટના કાર્યકારી મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ મનમોહન અને ન્યાયમૂર્તિ મનમીત પી એસ અરોરાની બનેલી ખંડપીઠે જણાવ્યું હતું કે સાયબર ક્રાઇમ આજના સમયની એક વાસ્તવિક સમસ્યા છે. દરેકને આ સમસ્યા નડી રહી છે. આ સમસ્યા એક અસામાન્ય ભય ઉત્પન્ન કરી રહી છે. આપણને ખબર પડી રહી નથી કે આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે સત્તાવાળાઓ શું કરી શકે છે.
4. કરવેરામાં વધારો
કરદાતા ધીરેધીરે સંગઠિત ક્ષેત્ર તરફ ખસતા, કરવેરાના ક્ષેત્રમાં વધારો થયો.
નોટબંધીના મહત્વના પાઠ શું છે?
1. યોજનાબદ્ધ અમલની જરૂરિયાત
આટલા મોટા સ્કેલ પર આર્થિક નિર્ણય માટે યોગ્ય તૈયારીઓ અને પારદર્શી હેતુઓના અભાવને કારણે નોટબંધી સફળ ન બની શકી. આજ સુધી એના હેતૂઓ સ્પષ્ટ સાબિત થયા નથી!
2. અનૌપચારિક ક્ષેત્રની મહત્તા
નોટબંધી દ્વારા અનૌપચારિક ક્ષેત્ર પર પડેલો પ્રભાવ એ બતાવે છે કે આ ક્ષેત્ર દેશના અર્થતંત્ર માટે અત્યંત મહત્વનું છે. અનઓર્ગેનાઈઝેશન ઈકોનોમી જે આપણને વૈશ્વિક મંદી સામે રક્ષણ આપતી હતી એનો સફાયો થઇ ગયો એટલે વૈશ્વિક મંદીનું મોજું આ દેશને તરત અસરમાં લઇ લ્યે છે.
3. ડિજિટલ વ્યવહારોનો મિશ્ર પ્રભાવ
ડિજિટલ લેણદેણમાં વધારો થવા છતાં, નોટબંધી ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારો વચ્ચેનો ગેરસમજૂતીનો ભેદ દૂર કરવામાં સક્ષમ ન બની.
નિષ્કર્ષ
નોટબંધીનો સરકારી હેતુ કાળાધનનો નાશ અને ક્યારેક ડિજિટલ ઈકોનોમીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એમ સમય સમયે બદલતો રહ્યો. કોઈ પણ સ્પષ્ટ તૈયારીઓ અને સ્પષ્ટ હેતુનાના અભાવને કારણે નોટબંધીથી દેશને કોઈ ફાયદો નથી થયો પણ જે નાના-નાના વેપારીઓની બનેલી એક અનઓર્ગેનાઈઝ ઈકોનોમી દેશના રજીસ્ટર ઉદ્યોગોના બનેલ અર્થતંત્ર સમક્ષ ચાલતી હતી એનો સફાયો થયો અને બેરોજગારીમાં રાતોરાત વધારો થઇ ગયો પણ અનઓર્ગેનાઈઝ અર્થતંત્ર દેશની સમાંતર ઇકોનોમી સાથે કાર્ય કરતી હતી એના માટે આ પગલું ઘાતક સાબિત થયું સાથે મિડીયમ અને ગરીબ વર્ગ એનો આર્થિક,સામાજિક અને માનસિકત સ્તરે ભોગ બન્યો!
—————————————————————————————————
નોંધ: ગુજરાત ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ટાઈમ્સ પ્રેસ-પ્રતિનિધિ/લેખક કે એડવર્ટાઈઝમેન્ટ એકઝિકયુટીવ તરીકે જોડાવા આમંત્રે છે. બિઝનેસ અને ઉદ્યોગ વિષયક સમાચાર/લેખો અમને મોકલી શકો છો.
સંપર્ક: +91 9924240334 અથવા તમામ માહિતી સાથે Contact Us પર જઈને ઈ-મેઈલ કરો.
Free register your company in GUJARAT BUSINESS DIRECTORY
સોસિયલ મીડિયા એકાઉન્ટ પર અમને જોઈન કરો.
Facebook(EDITOR): https://www.facebook.com/profile.php?id=100015664217158
Facebook Page: https://www.facebook.com/Gujarat-Industrial-Times-2462648410416375
x: https://x.com/gujarat_times
Instagram: https://www.instagram.com/rajeshpateleditor_official/
YouTube URL: https://www.youtube.com/channel/UCHFESsRalcfqOLknlVhFBwQ
LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/rajesh-patel-53624118/?originalSubdomain=in
‘ગુજરાત ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ટાઈમ્સ’ના સમાચાર વિવિધ લેખો,માહિતી જો પસંદ આવે તો શેર કરશો!
