રેડ એલર્ટ: ગુજરાતમાં નરેન્દ્ર મોદી મુખ્યમંત્રી બન્યા પછીથી ગૌચર જમીનમાં ઘટાડો થયો: ડેરી ઉદ્યોગ અને પશુ પાલકો આર્થિક રીતે નબળા પડ્યા!

(ગુજરાત ઇન્ડસ્ટ્રીયલ ટાઈમ્સ -પ્રેસ બ્યુરો)

ગુજરાતમાં નરેન્દ્ર મોદી મુખ્યમંત્રી બન્યા પછી ગૌચર જમીનમાં ઘટાડો શરુ થયો જે આજે પણ ચાલુ છે.

નરેન્દ્ર મોદીએ 7 ઓક્ટોબર, 2001ના રોજ ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી તરીકે શપથ ગ્રહણ કર્યા હતા અને 2014 સુધી આ પદ પર રહ્યા. આ ગાળા દરમિયાન ગુજરાતે આર્થિક વિકાસ, ઔદ્યોગિકરણ અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી. જોકે, આ પ્રગતિની સાથે ગૌચર જમીન (પશુને ચરવા માટે રાખવામાં આવતી સરકારી જમીન)ના સંદર્ભમાં ચિંતાજનક ઘટાડો પણ નોંધાયો છે. ગૌચર જમીન ગ્રામીણ અર્થતંત્ર, ખાસ કરીને પશુપાલન અને ખેતી આધારિત સમુદાયો માટે અત્યંત મહત્વની છે. આ લેખમાં નરેન્દ્ર મોદીના મુખ્યમંત્રી કાર્યકાળ દરમિયાન ગૌચર જમીનમાં થયેલા ઘટાડાનું આંકડાકીય વિશ્લેષણ અને તેની પાછળના કારણોની ચર્ચા કરવામાં આવશે.

 ગૌચર જમીનનું મહત્વ અને પરિપ્રેક્ષ્ય

ગૌચર જમીન ગુજરાતના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પશુચરણ માટે આવશ્યક છે, જે રાજ્યના લગભગ 30% ગ્રામીણ વસ્તીની આજીવિકાનો આધાર છે. ગુજરાતની ભૂગોળમાં કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાતના શુષ્ક વિસ્તારોમાં પશુપાલન ખેડૂતો અને માલધારી સમુદાયો માટે મુખ્ય આવકનો સ્ત્રોત છે. ગૌચર જમીનની ઉપલબ્ધતા પશુઓના ચરિયાણ, દૂધ ઉત્પાદન અને ખેતીની ટકાઉપણું માટે જરૂરી છે. જોકે, ઔદ્યોગિકરણ, શહેરીકરણ અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોજેક્ટ્સને કારણે આ જમીનો પર દબાણ વધ્યું છે.

 આંકડાકીય વિશ્લેષણ

ગુજરાત સરકારના રેવન્યુ વિભાગ અને વિવિધ સંશોધન અહેવાલો અનુસાર, 2001થી 2014 દરમિયાન ગૌચર જમીનમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે. નીચે આપેલા આંકડાઓ આ ઘટાડાને સ્પષ્ટ કરે છે:

1. કુલ ગૌચર જમીનમાં ઘટાડો: 2001માં ગુજરાતમાં ગૌચર જમીનનું કુલ ક્ષેત્રફળ લગભગ 8.5 લાખ હેક્ટર (21 લાખ એકર) હતું. 2014 સુધીમાં આ આંકડો ઘટીને અંદાજે 7.2 લાખ હેક્ટર (17.8 લાખ એકર) થયો, એટલે કે 13-15%નો ઘટાડો થયો.

2. જિલ્લા-સ્તરે ઘટાડો: કચ્છ, બનાસકાંઠા, અને સૌરાષ્ટ્રના જિલ્લાઓમાં ગૌચર જમીનનો ઘટાડો વધુ નોંધપાત્ર હતો. ઉદાહરણ તરીકે, કચ્છમાં 2001માં 2.1 લાખ હેક્ટર ગૌચર જમીન હતી, જે 2014 સુધીમાં 1.8 લાખ હેક્ટર થઈ. આ ઘટાડો મુખ્યત્વે ઔદ્યોગિક ઝોન અને સ્પેશિયલ ઈકોનોમિક ઝોન (SEZ)ના વિકાસને આભારી છે.

3. ગૌચર જમીનનું ફાળવણી: ગુજરાત સરકારે આ ગાળા દરમિયાન ગૌચર જમીનનો નોંધપાત્ર હિસ્સો ઔદ્યોગિક પ્રોજેક્ટ્સ, રહેણાંક વિસ્તારો અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિકાસ માટે ફાળવ્યો. એક અહેવાલ મુજબ, 2001-2014 દરમિયાન લગભગ 30,000 હેક્ટર ગૌચર જમીન ઔદ્યોગિક ઉપયોગ માટે ફાળવવામાં આવી, જેમાં મુંદ્રા SEZ અને અન્ય મોટા પ્રોજેક્ટ્સનો સમાવેશ થાય છે.

4. પ્રતિ વ્યક્તિ ગૌચર જમીન: 2001માં ગુજરાતની વસ્તી 5.06  કરોડ હતી, અને ગૌચર જમીનની ઉપલબ્ધતા પ્રતિ વ્યક્તિ લગભગ 0.0168 હેક્ટર હતી. 2014 સુધીમાં વસ્તી વધીને 6.04 કરોડ થઈ, અને ગૌચર જમીન ઘટવાથી પ્રતિ વ્યક્તિ ઉપલબ્ધતા 0.0119 હેક્ટર થઈ એટલે કે 29%નો ઘટાડો થયો.

 ઘટાડાનાં કારણો

ગૌચર જમીનમાં ઘટાડાને નીચેના મુખ્ય કારણો સાથે જોડી શકાય છે:

1. ઔદ્યોગિકરણ અને SEZ: મોદી સરકારે ગુજરાતને ઔદ્યોગિક હબ બનાવવા માટે ‘વાઈબ્રન્ટ ગુજરાત’ જેવી પહેલ શરૂ કરી. આ દરમિયાન મુંદ્રા, દહેજ અને હઝીરા જેવા વિસ્તારોમાં SEZની સ્થાપના કરવામાં આવી, જેના માટે મોટા પ્રમાણમાં ગૌચર જમીનનો ઉપયોગ થયો.

2. શહેરીકરણ અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર: અમદાવાદ, સુરત, અને વડોદરા જેવા શહેરોનો ઝડપી વિસ્તાર થયો, જેના કારણે ગૌચર જમીનો રહેણાંક અને વ્યાપારી પ્રોજેક્ટ્સ માટે ફાળવવામાં આવી. ભારતમાલા પરિયોજના અને મેટ્રો રેલ પ્રોજેક્ટ્સ જેવા ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિકાસે પણ જમીનની માંગ વધારી.

3. નીતિગત નિર્ણયો:

ગૌચર જમીનની ફાળવણી માટેની નીતિઓમાં સરળીકરણ અપનાવવામાં આવ્યુ, જેના કારણે ગ્રામ પંચાયતોની સંમતિ વિના પણ જમીન ઔદ્યોગિક ઉપયોગ માટે ફેરવી શકાતી હતી. આનાથી ગ્રામીણ સમુદાયોનો વિરોધ વધ્યો, પરંતુ નીતિગત દબાણને કારણે ઘણી જમીનો ફાળવી દેવામાં આવી.

4. અનધિકૃત અતિક્રમણ: ગૌચર જમીનો પર અનધિકૃત અતિક્રમણ પણ એક મોટું કારણ રહ્યું. ખાસ કરીને શહેરી વિસ્તારોની નજીક આવેલી જમીનો પર ગેરકાયદે બાંધકામો થયા, જેનું નિવારણ કરવામાં સરકાર નિષ્ફળ રહી.

5 ગૌચર જમીનો પર ભૂમાફિયા સરકારી અધિકારો સાથેની મિલીભગત દ્વારા યેનકેન પ્રકારે કૌભાંડ આચરી જૂના કે જે ખેતર ક્યાય ખેડાણમાં ન હોય તેવા સર્વે નંબરની જમીનો ગૌચરની જમીનો પર તેના નકશા બેસાડી કાયદેસર કરાવી લેવાના બનાવો ખુબ વધી ગયા છે. સત્તામાં રહેલ કે સત્તાની નજીક રહેલ તત્વો ભૂમાફિયા બની ગયા છે!

 ગૌચર જમીન ઘટાડાની અસર

ગૌચર જમીનના ઘટાડાથી ગ્રામીણ અર્થતંત્ર અને પશુપાલન પર નકારાત્મક અસર પડી છે:

1. પશુપાલન પર અસર: ગૌચર જમીનની ઉપલબ્ધતા ઘટવાથી પશુઓ માટે ચરીયાણની સમસ્યા વધી, જેના કારણે દૂધ ઉત્પાદનમાં ઘટાડો થયો. આનાથી માલધારી અને ખેડૂત સમુદાયોની આવક ઘટી જેઓ મોટાભાગે ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં હોય છે.

2. ગ્રામીણ ગરીબી: પશુપાલન પર આધારિત ગ્રામીણ વસ્તી, ખાસ કરીને આદિવાસી અને નાના ખેડૂતો, આર્થિક રીતે વધુ નબળા પડ્યા.

3. પર્યાવરણીય અસર: ગૌચર જમીન ઘટવાથી જૈવવિવિધતા અને જમીનની ફળદ્રુપતા પર પણ અસર પડી, કારણ કે આ જમીનો ઘણીવાર સ્થાનિક ઈકોસિસ્ટમનો ભાગ હોય છે.

 નીતિગત પગલાં અને સૂચનો

ગૌચર જમીનના ઘટાડાને રોકવા માટે નીચેના પગલાં લઈ શકાય:

1. કડક નીતિઓ: ગૌચર જમીનની ફાળવણી માટે કડક નિયમો ઘડવા અને ગ્રામ પંચાયતોની સંમતિ ફરજિયાત કરવી.

2. વૈકલ્પિક જમીનની ફાળવણી: ઔદ્યોગિક પ્રોજેક્ટ્સ માટે ગૌચર જમીનને બદલે બિનઉપજાઉ જમીનોનો ઉપયોગ કરવો.

3. જનજાગૃતિ: ગૌચર જમીનના મહત્વ અંગે ગ્રામીણ સમુદાયોમાં જાગૃતિ ફેલાવવી.

4. અતિક્રમણ નિવારણ: ગૌચર જમીન પર થયેલા અનધિકૃત અતિક્રમણને દૂર કરવા માટે કડક કાર્યવાહી.

નરેન્દ્ર મોદીના મુખ્યમંત્રી કાર્યકાળ દરમિયાન ગુજરાતે આર્થિક અને ઔદ્યોગિક વિકાસની દિશામાં જે પ્રગતિ થઇ એ મોટાભાગે ધનિકવર્ગને ફળી  પરંતુ આ પ્રગતિની કિંમત ગૌચર જમીનના ઘટાડા રૂપે ચૂકવવી પડી જેનાથી મધ્યમ અને ગરીબવર્ગને નુકશાન થયું અને આર્થિક સ્તરે નબળા થતા ગયા, 2001થી 2014 દરમિયાન ગૌચર જમીનમાં 13-15%નો ઘટાડો થયો, જેની સીધી અસર ગ્રામીણ અર્થતંત્ર અને પશુપાલન પર પડી. આ ઘટાડાને ઔદ્યોગિકરણ, શહેરીકરણ, નીતિગત નિર્ણયો અને અનધિકૃત અતિક્રમણ જેવા પરિબળો જવાબદાર છે.